O słowniku

     Związkami frazeologicznymi, w różnych sytuacjach życiowych, posługujemy się wszyscy, choć nie zawsze jesteśmy tego świadomi, jak ogromny, różnorodny i niezbędny jest zasób tej części leksyki. I mimo że niekiedy posługiwanie się frazeologizmami to twardy orzech do zgryzienia, ponieważ wiele czynników wpływa na poprawne użycie danej jednostki frazeologicznej, to bez tej niezwykle pasjonującej i obrazowej warstwy polszczyzna stałaby się namiastką samej siebie, ubogim tworem zredukowanym do dosłownych zwrotów. Bo nie ma frazeologii bez języka, ale i nie ma języka bez frazeologii.

Kryteria ekscerpcji materiału

     Publikacją, która stała się podstawą materiałową niniejszej pracy, był dwutomowy Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki wydany w latach 60. (a także niektóre współczesne i dawne słowniki języka polskiego). Wybór był oczywisty, jako że warszawski badacz odnotował w nim bardzo bogaty materiał leksykalny, prezentujący przekrój przez wiele dziesięcioleci polszczyzny.

 

     W Słowniczku frazeologizmów zapomnianych znalazły się te związki frazeologiczne, które Skorupka opatrzył kwalifikatorami dawny, przestarzały oraz rzadki. Wspomnieć należy, że nie wszystkie oznaczone w ten sposób jednostki można było uznać za niefunkcjonujące w języku Polaków XXI wieku, ponieważ niektóre z nich uległy reaktualizacji i funkcjonują odczuwane przez użytkowników jako współczesne, bez odcienia archaiczności. Jeśli frazeologizm nie miał któregoś z wyżej wymienionych kwalifikatorów, lecz uznany został przez autorkę za archaiczny, to jego frekwencja sprawdzana była w Narodowym Korpusie Języka Polskiego [NKJP], w Wyszukiwarce korpusowej PELCRA. Przeszukiwanie zasobów korpusu zostało ograniczone do tekstów z lat 1989 − dziś, a więc nie starszych niż 25-letnie, ponieważ tę cezurę autorka uznała za granicę polszczyzny najnowszej (lata po transformacji ustrojowej) oraz polszczyzny starszej (sprzed zmiany ustroju). Ponadto nie była stosowana żadna selekcja gatunków tekstowych. Jeśli jednostka wystąpiła w zbiorach NKJP nie więcej niż w 15 użyciach, to znajdowała swe miejsce w Słowniczku frazeologizmów zapomnianych.

 

     Jakie zatem związki frazeologiczne uznane zostały za nieobecne w użyciach współczesnych?

 

• Dawne warianty frazeologizmu istniejącego w dzisiejszej polszczyźnie, np.: (ulepiony) z innej glinki, jednej glinki, z lepszej glinki ‘o człowieku: taki sam, lepszy, inny’, dziś → ktoś zrobiony, ulepiony z innej, lepszej gliny; ktoś zrobiony, ulepiony z jednej, tej samej gliny (zmiana słowotwórczej postaci komponentu); w ciemię nie bity ‘niegłupi, sprytny, obrotny, zdolny’, dziś → nie w ciemię bity (zmiana szyku);

 

• frazeologizmy równokształtne z funkcjonującymi dziś związkami, lecz różne od nich semantycznie, np. krew nie woda ‘o związkach rodzinnych − silne’, dziś → krew nie woda ‘o czyimś dużym temperamencie’;

 

• takie związki, z których pozostała we współczesnych użyciach tylko pewna część pierwotnego kształtu, np. nie dla psa kiełbasa, nie dla kota spyrka, sperka, sadło ‘powiedzenie oznaczające, że ktoś na coś nie zasługuje’, dziś → nie dla psa kiełbasa;

     

     Publikacja niniejsza zawiera około 2300 związków frazeologicznych, które można nazwać zapomnianymi, które nie są już używane, rzadko również można je spotkać w nowszych tekstach pisanych.